21 listopada, godz. 18:00, Gmach Technologii Chemicznej PW, Aula Czochralskiego, ul. Koszykowa 75
Tryumf wiedzy i intuicji, czyli o ewolucji systemów klasyfikacji pierwiastków chemicznych
Marek Orlik
Wydział Chemii, Uniwersytet Warszawski
Rok 2019 został ogłoszony przez Zgromadzenie Ogólne Narodów Zjednoczonych Międzynarodowym Rokiem Układu Okresowego Pierwiastków, z okazji 150. rocznicy opublikowania przez Dymitra Mendelejewa jego pierwszej wersji, odpowiadającej prawu okresowości: właściwości pierwiastków nie są dowolne, lecz pozostają w periodycznej zależności od ich masy atomowej. Poparcie inicjatywy ONZ przez wiele organizacji naukowych, nie tylko chemicznych, świadczy o przełomowym znaczeniu układu Mendelejewa, który – jak ujął to Polski Komitet ds. UNESCO – „… stanowi w istocie okno na wszechświat, pomagające ujrzeć go w pełnym wymiarze i zrozumieć sposób jego funkcjonowania”.
W trakcie wykładu przedstawione zostaną historyczne koncepcje, które poprzedziły genialną propozycję Mendelejewa oraz poddane analizie jej zalety i wady. Zostaną także omówione późniejsze prace eksperymentalne i teoretyczne, które doprowadziły do skorygowania oryginalnego prawa okresowości do postaci postulującej ustawienie pierwiastków według rosnących liczb protonów w jądrach atomów, a nie według rosnącej masy atomowej. Ewidentnym tryumfem wiedzy i intuicji Mendelejewa było to, że koncepcja systemu klasyfikacji pierwiastków, wypracowana w drugiej połowie XIX wieku na drodze analizy ich właściwości chemicznych, wyprzedziła powstanie mechaniki kwantowej na początku XX wieku, której osiągnięcia pozwoliły z kolei zrozumieć konstrukcję układu okresowego jako odzwierciedlenie periodycznie zmieniających się konfiguracji elektronowych atomów. Jednak, mimo upływu 150 lat, do dziś żadna szczegółowa wersja układu okresowego nie jest uznawana za idealną, ze względu na problemy z optymalnym rozmieszczeniem w nim niektórych pierwiastków. Powoduje to, że wciąż proponowane są różne wersje tego układu, których krótki przegląd także zostanie przedstawiony.
Prof. dr hab. Marek Orlik jest absolwentem i pracownikiem naukowo-dydaktycznym Wydziału Chemii Uniwersytetu Warszawskiego. Jego profesjonalne zainteresowania ewoluowały od badań mechanizmów reakcji elektrodowych związków kompleksowych do badań zjawisk dynamicznej samoorganizacji (oscylacji i multistabilności) w chemicznych układach nierównowagowych. W tej ostatniej dziedzinie jest m. in. autorem jednej polskojęzycznej (WNT, 1996 r.) i dwóch tomów anglojęzycznej monografii (Springer, 2012 r.). Na macierzystej Uczelni wykłada „Chemię Ogólną” oraz „Chemię Nieorganiczną I/II”, a także „Kinetykę chemiczną z elementami dynamiki nieliniowej”. Jest także przewodniczącym Komitetu Głównego Olimpiady Chemicznej oraz redaktorem naczelnym ogólnopolskiego czasopisma dla nauczycieli „Chemia w Szkole”.